ضرورت تولید بیشتر کک اسفنجی زیر سایه تاخیرهای تحریمی و مدیریتی

فرزین سوادکوهی،نفت خبر:

در حالی که صنایع فولاد و آلومینیوم ایران با تقاضای رو به رشد مواد کربنی روبرو هستند، تولید کک اسفنجی در پالایشگاه‌های کشور به عنوان کلید خودکفایی صنعتی ضروری‌تر از همیشه شده ،اما طرح‌های توسعه‌ای کلیدی در پالایشگاه‌های بندرعباس، اراک و امام خمینی، با تاخیرهای طولانی‌مدت دست و پنجه نرم می‌کنند؛ تاخیری که ترکیبی از تحریم‌های بین‌المللی و ضعف‌های مدیریتی داخلی است و اقتصاد صنعتی را در معرض ریسک‌های ارزی و تأمین قرار می‌دهد و در شرایطی که ظرفیت کل پالایشی ایران حدود ۲.۳ میلیون بشکه در روز است، سهم کک اسفنجی هنوز حاشیه‌ای باقی مانده و بیشتر به واردات وابسته‌ شده ایم.

در ایران، تولید کک اسفنجی عمدتاً به پالایشگاه‌های بزرگ وابسته است. پالایشگاه بندرعباس پیشگام این عرصه است؛ جایی که در سال ۱۴۰۱ ، تولید این محصول با سرمایه‌گذاری ۱.۷ میلیارد دلاری آغاز شد و ظرفیت سالانه آن به ۳۰۰ هزار تن رسید. این پروژه بخشی از طرح سه‌مرحله‌ای ارتقای کیفیت محصولات سنگین پالایشگاه است و انتظار می‌رود تا پایان آن، تولید به ۶۲۰ هزار تن در سال افزایش یابد. همچنین، تفاهم‌نامه‌هایی برای تولید در پالایشگاه‌های اراک و امام خمینی امضا شده که هدف‌شان خودکفایی کامل تا سال ۱۴۰۵ است. با این حال، این پیشرفت‌ها کندتر از حد انتظار بوده است.

تا پاییز ۱۴۰۴ ، پیشرفت طرح بندرعباس تنها به ۷۰ درصد رسیده و واحدهای اراک همچنان در مرحله مطالعاتی متوقف مانده‌اند، که این تاخیرها نه تنها به تحریم‌های بانکی و فناوری منجر شده، بلکه ضعف در هماهنگی‌های داخلی و تخصیص بودجه را نیز آشکار می‌کند.

ایبنک پرسش کلیدی این است که صنایع ایران به چه میزان کک اسفنجی نیاز دارند؟ بر اساس برآوردها، تقاضای فعلی برای پترولیوم کک (شامل نوع اسفنجی) در صنایع آلومینیوم و فولاد حدود ۵۰۰ هزار تن در سال است، که با رشد ۱.۹ درصدی تقاضای جهانی فولاد و افزایش تولید آلومینیوم در ایران، این رقم می‌تواند تا ۲۰۳۰ دو برابر شود. صنعت آلومینیوم ایران، که تولیدش در سال ۱۴۰۲، ۹درصد رشد کرد، به شدت به این ماده وابسته است و چالش اصلی‌اش تأمین مواد خام مانند کک کلسینه‌شده است.

در بخش فولاد، هرچند روش احیای مستقیم DRI یا( sponge iron) غالب است و کمتر به کک نیاز دارد، اما برای الکترودهای گرافیتی در کوره‌های الکتریکی، کک اسفنجی ضروری است. تولید فولاد ایران در ۱۱ ماهه سال ۱۴۰۳ افزایش ۶ درصدی مصرف ورق فولادی را نشان داد، که تقاضا را تشدید می‌کند. با توجه به هدف‌گذاری تولید ۵۵ میلیون تن فولاد تا ۱۴۰۴، نیاز به کک اسفنجی تا ۷۰۰ هزار تن در سال افزایش یافته و بدون تولید داخلی، این هدف دست‌نیافتنی خواهد بود.

متأسفانه، همه نیاز از داخل تأمین نمی‌شود. آمار واردات نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۲، ایران ۶۴.۶ میلیون کیلوگرم کک پترولیوم کلسینه‌شده به ارزش ۴۷.۵ میلیون دلار وارد کرده است. در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، این واردات ادامه داشته و از کشورهایی مانند چین و هند تأمین می‌شود، در حالی که صادرات ایران ناچیز است یعنی تنها ۵۲.۴ میلیون کیلوگرم در ۲۰۲۱، با پیش‌بینی رشد ۴.۷ درصدی تا۲۰۲۶ صورت خواهد گرفت. این وابستگی نه تنها ارزبری بالایی دارد (چیزی حدود ۵۰ میلیون دلار سالانه)، بلکه در شرایط تحریم‌ها، ریسک تأمین را افزایش می‌دهد.

صادرات محدود هم عمدتاً به آذربایجان و مالزی است و ارزشی کمتر از ۱.۱ میلیون دلار در ۲۰۲۱ داشته. تا سال ۱۴۰۴، واردات همچنان ۶۰ درصد نیاز را پوشش می‌دهد و نوسانات ارزی ناشی از تحریم‌ها، هزینه‌ها را تا ۳۰ درصد افزایش داده است.

باید بدانیم که کک اسفنجی، یکی از انواع پترولیوم کک، محصولی جانبی از فرآیند کک‌زایی تأخیری در پالایشگاه‌های نفت است که از تجزیه حرارتی روغن‌های سنگین باقیمانده به دست می‌آید. این ماده با ساختار متخلخل و اسفنج‌مانند خود، به عنوان یک منبع کربن با کیفیت بالا شناخته می‌شود و در صنایع سنگین نقش کلیدی ایفا می‌کند.

کاربرد اصلی این محصول پالایشگاهی در تولید آندهای مورد نیاز برای ذوب آلومینیوم و الکترودهای گرافیتی برای کوره‌های قوس الکتریکی در صنعت فولاد است. علاوه بر این، به عنوان سوخت کارآمد در سیمان و سایر فرآیندهای صنعتی استفاده می‌شود، جایی که کارایی بالای آن در احتراق و کاهش هزینه‌ها برجسته است. در واقع، بدون کک اسفنجی، تولید فولاد و آلومینیوم، دو ستون فقرات اقتصاد صنعتی ایران ، با چالش‌های جدی روبرو می‌شود، زیرا این ماده جایگزین مناسبی برای کک زغال‌سنگ وارداتی ندارد ولازم است واحدهای پالایشی کشور هرچه زودتر طرح های توسعه ای خود در این زمینه را به اجرای نهایی برسانند.

آیا افزایش تولید در طرح‌های توسعه‌ای پالایشگاه‌ها لازم و به‌صرفه است؟ پاسخ قاطعانه مثبت است. از منظر اقتصادی، تولید داخلی کک اسفنجی نه تنها وابستگی به واردات را قطع می‌کند، بلکه فرصت‌های شغلی ایجاد کرده و بازار جدیدی برای صادرات به کشورهای همسایه باز می‌کند. با کارایی بالای این ماده در احتراق (کمتر از کک زغال‌سنگ آلاینده)، مزایای زیست‌محیطی هم دارد و می‌تواند به کاهش انتشار کربن در صنایع کمک کند. سرمایه‌گذاری‌های اخیر، مانند ۳۴۴ میلیون دلاری برای تولید needle coke (نوع پیشرفته‌تر)، نشان‌دهنده بازگشت سرمایه سریع است. اما انتقادها وارد است: چرا پروژه‌های بندرعباس و اراک با تأخیرهای مکرر روبرو هستند؟ چرا در حالی که تقاضای آلومینیوم ۹ درصد رشد کرده، واردات همچنان ۵۰ میلیون دلاری است؟ این تأخیرها، ناشی از تحریم‌ها که دسترسی به تجهیزات را مسدود کرده و ضعف مدیریتی که در اولویت‌بندی و اجرای طرح‌ها ناکارآمد بوده، فرصت‌های اقتصادی را هدر می‌دهد و صنایع را در معرض نوسانات ارزی قرار می‌دهد. دولت باید با شتاب‌بخشی به طرح‌های توسعه‌ای – مانند واحدهای جدید در آبادان – و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های بومی، این ضعف را جبران کند. بدون اصلاحات، تاخیرها می‌تواند به از دست رفتن بازارهای صادراتی منجر شود.

در نهایت، کک اسفنجی نه تنها یک محصول جانبی، بلکه کلیدی برای جهش صنعتی ایران است. با خودکفایی تا ۲۰۲۶، می‌توانیم از وابستگی رها شویم و به صادرکننده تبدیل شویم. اما بدون اصلاحات فوری در برابر تحریم‌ها و بهبود مدیریت، این فرصت به تهدیدی برای رشد پایدار تبدیل خواهد شد. زمان آن رسیده که پالایشگاه‌ها از حاشیه به مرکز استراتژیک اقتصاد ایران گام بردارند و ضرورت تولید داخلی را با عمل اثبات کنند.

انتهای پیام